Yeni bir okur tahayyül etmek: Orhan Pamuk Üzerine Üç Deneme

Orhan Koçak’ın geçtiğimiz günlerde yayımlanan yeni kitabı Okur Değiştirmek: Orhan Pamuk Üzerine Üç Deneme, Koçak’ın Pamuk edebiyatına yaklaşımını ve okurun günümüz edebiyatındaki pozisyonunu farklı açılardan kıymetlendiren bir metin. Okur Değiştirmek, gerek Koçak’ın Pamuk’a dair yürüttüğü çalışmaların bütünlüklü bir çıktısı olması, gerekse Pamuk edebiyatına dair yeni açılımlar geliştirmesi bakımından özel bir yayın olarak kıymetlendirilebilir.

Okur Değiştirmek: Orhan Pamuk Üzerine Üç Deneme, Orhan Koçak, 312 s., Everest Yayınları, 2025

Çağdaş Türk edebiyatının başat müelliflerinden biri olarak ön plana çıkan Orhan Pamuk, gerek kurguladığı kurmaca dünyalar gerekse okurla kurduğu bağ itibariyle farklı açılımlar etrafında değerlendirilmeye uygun bir muharrir olarak düşünülebilir. Birçok romanında okuru salt bir “izleyici” olarak konumlandırmakla kalmayan, onu da işin içerisine, anlatıya dâhil etmek için farklı teknikler deneyen müellif, böylece “klasik” anlatı formlarına müdahale etmekten de geri durmaz. Yeni Hayat, Benim Adım Kırmızı, Kara Kitap, Masumiyet Müzesi, Kafamda Bir Tuhaflık üzere romanlar bu bağlamda geçmişten günümüze Pamuk’un farklı teknik ve yapıları denediği/değerlendirdiği başat metinler olarak kabul edilebilir.

Okur Değiştirmek: Orhan Pamuk Üzerine Üç Deneme, Orhan Koçak’ın Pamuk edebiyatına dair ürettiği metinleri bir ortaya getirirken “okur” probleminin günümüz yazınında ne derece kıymetli bir yerde durduğunu da gözler önüne serer. Merkezinde Orhan Pamuk’un üç özel romanının, Kara Kitap, Yeni Hayat ve Masumiyet Müzesi’nin yer aldığı bu teşebbüs, bir muharririn okurla ne derece ve nasıl bir alaka geliştirebileceğini de gözler önüne serer. Romanlarında birden fazla vakit okur ile diyalog hâlinde olmayı, kimi durumlarda onu da anlatının bir kesimi hâline getirmeye itina gösteren Pamuk için bu durum, üzerine düşünmeye ve konuşmaya paha bir bahistir.

Özellikle çağdaş edebiyatta müellif ile okur ortasındaki diyalogun birden fazla vakit girift bir hâl aldığı, rollerin ve rol dağılımlarının sıklıkla yer değiştirdiği tabir edilebilir. Geçmişin klasik anlatıcısı ile sıradan okurunu saf dışı bırakan bu durum, vakitle yerini yeni tipten bir anlatıcı ve okur beklentisine iter. Anlatıcıyla okuru ortak bir paydada buluşturan bu çok taraflı yaklaşım, birden fazla durumda kelam konusu bu iki ögesi birbirinden ayırmanın veyahut onlar ortasındaki sonları net bir formda görmenin mümkün olmadığı bir yapıyı beraberinde getirir. Georges Perec, W.G. Sebald, Jorge Luis Borges, Umberto Eco üzere muharrirler üzerinden gelişen ve bugün için artık çok farklı örneklemelerin kelam konusu edilebileceği bu durum, Orhan Pamuk edebiyatında da kendisini gösterir.

Orhan Pamuk için edebiyat hiçbir vakit salt yazının kendisi olmaz, işin içerisine farklı yaklaşım ve denemeleri dâhil eder. Pamuk’un birçok teşebbüsü bu manada ilham verici ve dikkat uyandırıcıdır. Sözgelimi Masumiyet Müzesi’nin yazımı, akabinde kitabın müzeye dönüşme ve müze fikrini beraberinde getirme süreci bu duruma başat bir örnek olarak kabul edilebilir. Emsal biçimde Pamuk’un notlarından, karalama ve eskizlerinden yola çıkarak kurgulanan Uzak Dağlar ve Hatıralar üzere metinler, içerisinde müellifin edebi serüvenine olduğu kadar kendisine dair de birçok şey barındırır. Turuncu ve Balkon üzere kitaplar/kataloglar ise Pamuk’un öbür disiplinlerle kurduğu bağı ön plana çıkarır. Kelam konusu bütün bu teşebbüsler, Orhan Pamuk’un ne derece multidisipliner çalışan bir müellif olduğunu vurgularken onun metin ve onun alımlanmasına dair ne derece ağır bir çalışma yürüttüğünü, yürütmüş olabileceğini tartışmaya açar. İşte Orhan Koçak, tam da bu noktadan hareketle Pamuk’un çok istikametli bir müellif olarak anlatıcıyla okur ortasında farklı çeşitten istikrarlar gözettiğini, bunu yaparken nasıl bir süreklilik kanısıyla hareket ettiğini görünür kılar.

Orhan Pamuk edebiyatında okur sorununu tartışmaya açan Orhan Koçak, 1970’li yıllardan sonra (modernizm sonrası) bütün bir dünyanın içerisinde bulunduğu durumu ve gelişmeleri mercek altına alır. Modernizm sonrası sanatta ve edebiyatta anlatıcıya/izleyiciye/okura dair yeni açılımlar geliştiren sanatkarlar ön plana çıkarken bu yaklaşım vakitle yeni tartışmaları da beraberinde getirir. Bertol Brecht’in tiyatroda yaptığına misal bir süreç, vakitle başka disiplinleri de tesiri altına alır. Edebiyat da bu süreçten direkt ve çok taraflı olarak etkilenir.

Okuru artık etkin bir iştirakçi olarak gören ve metnin, metnin çözümlenme sürecinin bir kesimi olarak kabul eden “yeni” edebiyat, muharrirleri da bu istikamette teşvik eder. Okuru salt metinlerden, metnin birer modülü olan cümle ve sözcüklerden ibaret olma durumundan kurtaran/uzaklaştıran bu tutum, müelliflere yeni perspektifler sunar. Birinci romanı Cevdet Bey ve Oğulları’ndan itibaren farklı tıp edebiyat isteğiyle hareket eden Orhan Pamuk için de bu durum son derece kışkırtıcıdır. Denemelerinde Pamuk edebiyatını farklı açılardan değerlendirmeye itina gösteren Orhan Koçak, bilhassa Kara Kitap ile başlayan süreçte Pamuk’un farklı bir düzlem üzerinden hareket ettiğini belirtir. Onun için Kara Kitap bir başlangıç noktası olmakla birlikte okurla iletişimini/etkileşimini de tekrar değerlendirdiği, tartışmaya açtığı temel bir metindir. O denli ki roman boyunca metnin ana kahramanı Galip, Hayal ve Celâl’in peşinde oradan oraya sürüklenirken okur da onunla bir arada bu gizemi çözmeye, kıssanın merkezinde yer alan esrarı aydınlatmaya çalışır. Anlatıcı, tıpkı okur üzere bitimsiz bir araştırma ve eşeleme sürecinin içerisindedir. Müellifin tercih ettiği bu tavır, bir mühlet sonra okuru da metnin içerisine dâhil eder roman boyunca okur, tıpkı Galip, Hayal, Celâl üzere kitabın bir kesimi hâline gelir. İki koldan akan romanda Galip bir yandan kıssayı şekillendirirken Celâl’in makaleleri, okura anlatıya dair yeni açılımlar sunar. Böylece iki uçta gelişen, okuru da metne daha da yakınlaştıran bir yapı gelişir.

Hikâyenin epeyce ritmik ve çok sesli bir formda gelişip sönümlendiği Yeni Hayat, Orhan Pamuk edebiyatındaki özel duraklardan bir başkası olarak görülebilir. Anlatıcının peşinde tekrar hayli tempolu ve hararetli bir koşunun içerisine atlayan okuyucu, onunla bir arada bir otobüsten başkasına atlar; hayata, sanata, aşka, vakte dair özel bir soruşturmanın içerisine çekilir. “Bir yandan Hayat’ın, Eşsiz Anlar’ın, Ölüm’ün, Yazı’nın, Kaza’nın sırlarına, bir yandan da çocukluğun fotoğraflı romanlarına, bir belirip bir kaybolan istek meleğine ve Dante’nin, Rilke’nin şiirlerine açılan” roman, okurun bir romanda kendisine ne derece özerk bir alan inşa edebileceğini gösterir. Daima bir “yolda olma hâli” üzerinden hareket eden roman, nihayetinde onca yerde duraksadıktan sonra okuru hiç iddia edemeyeceği bir durakta bırakıverir. Anlatıcının roman boyunca çizdiği ve okuru da beraberinde sürüklediği bu daire, okuru sürüklediği açmazlarla da giderek derinleşir.

Masumiyet Müzesi, Pamuk edebiyatındaki en uç noktalardan biri olarak kabul edilebilir. Bir müze fikrinin randımanı olarak beliren kitap, gerek içeriği gerekse edebiyatın öteki disiplinlerle, kurmacanın gerçek hayatla ne tıp ve nasıl bağlar kurabileceğini göstermesi bakımından değerlidir. Merkezinde Kemal’in Fisun’a olan “aşk”ının yer aldığı roman, aşka, saplantılara, dileklere, fetişe, kırılganlıklara dair bir metin olarak dikkat çeker.

Orhan Pamuk, Masumiyet Müzesi’nde bir “biriktirme arzusu/fetişi” üzerinden hareket ederken okuru da bu sürecin modülü kılar. Kemal ile birlikte çabucak her sayfada anı koleksiyonuna yeni bir modül dâhil eden okur, vakitle belleğini bir anı mezarlığına dönüştürür. Bu tavır, okur için hafızanın ne derece kıymetli olduğunun altını çizerken müellif ve anlatıcının da bu süreçte okuru nasıl manipüle edebileceğini, kıssanın nasıl farklı biçimlerde şekillendirilebileceğini gösterir. Çok geçmeden Kemal ve onun anlaması güç tutumları okura kendisini kabul ettirirken öyküye dair yeni açılımları da beraberinde getirir.

Edebiyatı birebir vakitte bir yapboz olarak kabul eden ve bu fikir üzerinden hareket eden Pamuk için yapı bozumu/sökümü değerli bir başlık olarak belirir. Anlatıcının zihnindeki karmaşa birden fazla vakit okura da yansır ve bu durum anlatıyı hem derinleştirir hem de sıkıntıyı daha çetrefilli bir hâle getirir. Bir yandan anlatıların merkezinde yer alan anlatıcılara yeni misyonlar yükleyen müellif başka yandan okuru da bu isteğe nazaran yine tanımlar ve ondan yeni taleplerde bulunur. Anlatıcıyla okuru daima farklı düzlemlerde karşı karşıya getiren bu durum, kendisini öykünün gelişim sürecinde de gösterir. Orhan Pamuk edebiyatında bu durumun başat bir öğe olduğunu ileri süren Koçak, okurun yine inşa edilme sürecinin kelam konusu bu metinlerdeki başat fikirlerden biri olduğunu vurgular.

Orhan Koçak, Orhan Pamuk edebiyatında “anlatıcı” ve “okur” meselesine odaklandığı yeni kitabı Okur Değiştirmek’te merkezine aldığı üç Pamuk romanı üzerinden özel bir ilginin peşinden masraf. Okurun toplumsal, kültürel ve ferdi bağlamlar etrafında geçmişten günümüze daima farklı kimlikler etrafında ele alındığını vurgulayan Koçak, bugünün edebiyatının bireye daima yeni talepler geldiğinin altını çizer.