Ceyhan Usanmaz: ‘Ucu açık anlatıları daha çok seviyorum’
Ceyhan Usanmaz, ‘Kâğıttan Kaplan’da birbirine dolanan, “yazmak” kadar “okumak” problemini de işin içerisine dâhil eden hikayelere yer veriyor. Yazmanın, kimi vakit da yazamamanın farklı tezahürleri, bu hikayelerde kendisine yer buluyor.
Ceyhan Usanmaz ile Kâğıttan Kaplan’ın dünyası üzerine konuştuk.
Kâğıttan Kaplan, temelde yazma üzerine bir kitap olarak görülebilir. Yazma, yazmama yahut yazamama, birer ruh hâli olarak çabucak her hikayede kendisini besbelli bir halde gösteriyor. Bu hissi hikaye karakterleri de açıkça okura hissettiriyor. Yazma isteğini sende ve tüm bu karakterlerde bu kadar baskın kılan nedir? Yazmak, neden sonu gelmez bir iptila, bir istektir?
Bir periyot, tanınan müzik sanatkarlarının klasik karşılıklarından biriydi; müzik söylemeye çok erken yaşlarda, meskende mikrofona benzetilebilecek bir eşyayı (çoğunlukla tarak ya da televizyon kumandası olurdu bu) ellerine alıp ayna karşısında dans ederek başladıklarını söylerlerdi. Emsal bir durum benim için de geçerliydi; ben de elime bir kalem alıp bir kâğıdın karşısında roman yazdığımı hayal ederdim çocuk yaşlarda. Çocukluk devrinde kurulan hayaller, ne olursa olsun insanın peşini bırakmıyor sanırım; güçlü bir arzu… Yazma fikrinin, bir manada aynadaki yansımasından çok hoşlanmış olmalıyım ki hiç vazgeçmedim yazmaktan ancak yayımlama etabına yeni adım attım. Kâğıttan Kaplan’daki hikayelerde de bu “aşamaları” anlatmaya çalıştığımı söyleyebilirim.
“Ben anlatıcı”, kitaptaki hikayeleri bütünlediği kadar yazmak konusundaki dürtüleri okurda da hayata geçiren, tüm o zayıf noktalara uyaran bir öge olarak görülebilir. Okurun onunla kendisini daima karşı karşıyaymış gibi konumlandırması kitabı da şekillendirir. Sizin bu “ben anlatıcı” tercihinizin merkezinde nasıl bir fikir var? Kâğıttan Kaplan’ın ben’leri nasıl şekillendi? Kâğıttan Kaplan’ın anlatıcısı/anlatıcıları nasıl gelişti? Tüm bu anlatıcılar nasıl ortak bir payede buluştu?
Okur olarak da deneysel metinlerle cebelleşmeyi sevdiğim için, Kâğıttan Kaplan’da da deneysel/oyuncul hikayeler yer alıyor. Başlıklar, epigraflar, hikayeler ortasındaki saklı bağlar, hatta kimi görsel ögeler vs. Bunun bir modülü olarak, anlatıcılarla da oynamak istemiştim aslında. “Ben, sen, o, biz, siz, onlar” sıralamasını gözeterek… Açıkçası tam beceremedim, daha doğrusu kitap bu yoldan saptı ve ben de “müdahale” etmedim.
Hep bir isimsizlik, ismi konulamamışlık hâli kelam konusu. Bence bu okurla anlatıcı ortasındaki örtüşmeyi artıran bir durum. Her şey genel bir çerçeveyle kuşatılır ve bu sırada anlatımsal açıdan deneme yapmaktan da geri durulmaz. Gerek hikayelerdeki bu isimsizlik/adsızlık hâline gerekse girişilen yazınsal denemelere nasıl yaklaşmak gerekir?
Sonunda her şeyin cevaplandığı hikâyelerdense “ucu açık” olarak nitelendirilebilecek anlatıları daha çok seviyorum sanırım. Yazdıklarıma da ister istemez yansıyor olmalı. Okura da daha açık bir davetiye… Gerçi, bir kitapta çerçeve ne kadar kalın çizilirse çizilsin her okur elindeki metni kendi bakış açısına nazaran değerlendirecektir; metinlerin –yazarlarından azade– kendi seyahatlerine çıktıkları fikri de buna dayanıyor. İşte aslında bu türlü olmasına rağmen, bir de ucu bilhassa açık bırakılan metinlerin okuyanlara çok daha geniş bir oyun alanı sağladıklarını düşünüyorum. Kâğıttan Kaplan’da da kullandığım “kıyısız hür deniz” sözünün altını tekrar çizmek isterim. Ezginin Günlüğü’nden bildiğim, Mevlana’dan uyarlandığını sonradan öğrendiğim bu tabir düzgün bir örnek. Denizi daima ‘mavi enginlik’ olarak anarız lakin asıl hür deniz kıyısız olandır hiç kuşkusuz (bu ne kadar mümkün, orası başka mesele).
İroni, hikaye karakterlerinin sık sık başvurduğu ve içerisinde bulundukları ânlardan/olaylardan sıyrılmaya çalıştıkları özel bir başlık/konu. Öykünün kimi vakit en acımasız, tahlilsiz anlarında başvurulan ironi, bir yandan anlatılardaki yoğunluğu
kırarken öteki yandan okuru bir çarpışmanın orta yerinde bırakıveriyor. Siz metinleri gün yüzüne çıkarırken bu ironik lisanı nasıl geliştirdiniz? İroni, nasıl oldu da bu kadar baskın bir biçimde ön plana çıktı?
İroniye başvurmak, genel olarak daima bir kaçışla özdeşleştirilir. Tahminen birtakım gerçeklerle bir başa çıkma, gizlenme enstrümanı… Çok da yanlış değil elbette bu doğrultudaki bir fikir lakin her vakit için geçerlidir de diyemeyiz. Başka bir deyişle, ironiyi sadece kolay bir kaçış, saklanma olarak değil bütünlüklü bakabilmenin bir sonucu, hatta çelişkileri söz etmenin ‘sofistike’ bir yolu olarak da değerlendirmeliyiz.
Tam da senin dediğin üzere, evet, kıssanın kimi vakit en acımasız, tahlilsiz anlarında başvurulan ironi, bir yandan anlatılardaki yoğunluğu kırarken öbür yandan okuru bir çarpışmanın orta yerinde bırakıverir. Artık bunları söyledikten sonra, bunu becerip beceremediğime ben karar veremem. Şöyle söyleyebilirim tahminen; ben ironiyi bir gizlenme aracı olarak kullanıyorum daha çok, hikayedeki bireyler benden daha sofistike demek ki!
İstanbul’da tavşan arayışına çıkan müellif adayı, egosuyla çaba eden hayalet-yazar- gazeteci, müelliflik atölyelerine giden anlatıcı… Tam da bu noktada aslında yazarlığın salt bir istek olarak değil, tıpkı vakitte bir geçim kaynağı olduğu noktalara da rastlıyoruz. Yazarlığın sanırım romantik olmayan tarafı olarak da bu süreçten kelam etmek mümkün. Son olarak yazının bu karanlık tarafıyla ilgili olarak ne söylersiniz? Hikayelerde yer yer imlenen bu durum, karakterlerin/anlatıcıların yazına ve müelliflik sıkıntısına yaklaşımına dair ne söyler?
Klişelerle, ritüellerle ve birtakım geleneklerle derdim var! Genel olarak yayıncılık dünyasındaki genel kabullerle de. Örneğin kitap okumanın bir “eğlenme” formülü olduğunun unutulması ya da unutturulmaya çalışılması üzere. Yazmaya, okumaya yönelik romantik yaklaşımın temelinde de emsal bir anlayış kelam konusu; elbette karanlık bir taraf da var ve maalesef koyu bir karanlık bu. Üstelik, içinde bulunduğumuz şartlar düşünüldüğünde, müellifliği bir geçim kaynağı olarak kıymetlendirmek mümkün değil. Hatta genişletmemiz lazım: Muharrirlerin yanı sıra mütercimler, editörler ve yayıncılık dünyasının öbür “karakterleri” de daima o “karanlık tarafta”!