Cumhuriyet ve Arî

İstanbul, Ankara, İzmir, Antalya coşkulu bir bayramı geride bıraktı. Van’da postallar, dev bayraklar, yüksek marş sesleri, ayaklarını yere vurmalar, uygun adımlar. Oh ne hoş cumhuriyet ne hoş şenlikli hava… Savaş uçaklarının alçak uçuşları, kalabalık yığınların tezahüratları. Savaş gemilerinin boğazlardan geçişi, tankların zırhı araçların şovları. En sevmediklerimde ritmi olmayan, cırtlak ve çok yüksek sestir. Diyarbakır’da her gidişimde savaş uçaklarının alçak uçuşlarıyla, daima havalanmalarını bilhassa orta gazı vererek çıkardıkları seslerle en nihayetinde bütün bir kenti tekraren taciz edişlerini hatırlattı bana cumhuriyet kutlamaları.

Yılda bir kez bunu yaşayan, pekte güzellerine giden bu savaş uçaklı şovlar Kürdistan’da ve Ortadoğu’da her günde tekraren yaşanıyor. Ülkenin batı kentlerinde yaşayanlar için bir seferden bir şey çıkmaz’dı. Olağan tezahürat yoktu, “hay ben senin de sesinin de” diye reaksiyon gösteriliyordu en fazla. Zati birden fazla kişi alıştığı sese reaksiyon bile vermiyordu, muhtemelen içlerinde biriken öfkenin de pek farkında değillerdi. Lakin bir yerde biriken bir öfkenin varlığından haberdardılar. Türkiye Cumhuriyeti’nin yüz birinci yılında meydanlarda, sokaklarda bol bayraklı bir cumhuriyet bayramı kaldı görüntülerde, görsellerde. Yeniden bol bol dosta inanç düşmana kaygı salındı. Dost kimdi bu cehennem ateşine dönüşmüş topraklarda, kimdi dost çok merak ediyorum.

Gözlerim Nêçirvan Barzani’nin pastasını aramadı değil. Ulusalcılar ve ulusolcular “en cumhuriyetçi benim” yarışında sürpriz bir atak yeni jenerasyon İslamcılara ipi göğüslediler. Bilici ve Müfit hala çalışıyorlar. Şair Renas Jiyan muhtemelen konuttan çıkmamıştır. Ece Ayhan her cumhuriyet yoklamasında aklıma birinci gelenlerdendir. Cumhuriyeti bozmuştur, ifşa etmiştir, kalemini dehşetle sallamamış, bana neler olur korkusundan uzak ayna tutmuştur yaşadığı topluma. Ulusalcı Türkçü muharrirler, şairler çok saldırmıştır. Her şiiri, dizesi saldırıyı püskürtmüş, geriletmiş, en nihayetinde saldırganlar tarihin derinliklerinde unutulup gitmiştir. Kimi şairlerin bir iki dizesi daima dolaşımdadır. Toplumsal maceralarda daima önümüze düşer ya da bir çay altığında dizelerini okuruz. Üstat Cegerxwîn’nin Kurdino bibin yek, deyişi düğünlere kadar sirayet etmiştir.

Şiirin gücüne bakar mısınız? Arjen Arî’nin Şêrgele’si politiktir. Cemal Süreya Laleli’den bize seslenir ve çabucak ardından Karakoç iliştirilir dizelerin ardına. Nazım’ın bir kısrak başı’sı da çok dolaştırılanlardandır. Ece Ayhan devletin ve sistemin karşısına konumlanmıştır, “sivil”dir. Ece ile postal şairleri ortasında dağlar kadar fark vardır. Devlet ve Kürtler ortasındaki fark kadar büyüktür. Tahminen devlet ve çocuk ortasındaki fark kadardır. Bilici ve Müfit bizi kandıramazsınız, ancak Halil İbrahim kurnazlığı da bizi bir yere götürmeyeceği aşikâr. Ece Ayhan baştan söylemiştir “devlet dersinde ölür çocuklar”. Şuraya Ece Ayhan’a bin selam olsun diye şu iki dizemi de eklemek istiyorum. Devlet de ölür geriye ben ve sen kalırız Ece.

Türkiye Cumhuriyeti emekleyerek çürüyor, o denli görünüyor ki ayaklanıp koşamayacak. Yüz yıl bir sistem için emeklemedir, çocuk bile sayılmaz. Kürt ulusu derin vadiler, yüksek dağlar kadar eski bir halktır. Cumhuriyet ve Kürtler ortasında rüzgârlar daima sertti. Kadim bir halk ile devlet ortasındaki bağlantı tarih boyunca acıyla, direnişle ve mevtle geçti. Bu öykü, bir arayışın öyküsü oldu: var olma, tanınma ve birlikte yaşama arayışıydı. Artık bu arayış içinde olanları pek fazla kimsenin dinlediği de yok. Ya hero ya merro noktasına gelinmiş. Toplum bunu söylüyor bu saraylardan, meclislerden anlaşılacak bir durumda değil. Cumhuriyet’in birinci yıllarında, çağdaşlaşma ve ulus-devlet inşası süreciyle Kürt kimliği, “tek tip” bir ulusun gölgesinde bırakıldı.

Resmi lisanın, kültürün, müziğin, edebiyatın, tarih anlatısının bir ulusun bayrağı altında birleşmesi hedeflenmişti; ne var ki, bu tek tipleştirici yaklaşım, yüzyıllardır kendi topraklarında yaşayan Kürtlerin kimliğini görünmez hale getirdi, eşkıya oldular, terörist oldular ancak direnmekten, hakkını almaktan, barıştan taviz vermedi. Anadilde eğitim talepleri, kültürel haklar, siyasi temsiliyet hakkı bu halkın kendi ruhunun, sesinin yankısını duyurma uğraşına dönüştü. Vakitle bu baskı, dağları mesken eden bir isyana evirildi. Meğer bir halkın kimliği bir “gölge” değil, bir “ışık” üzere düşünülmeliydi. 1921 değerlidir. 1921 yılında kandırılmaya başlanıldı. Orta ara kandırmalar devam etti, oyalamalar durmadan ilerledi.

Bu ortalar tekrar büyük bir oyunun içindeyiz ve yalnızca komplo-iddialar üzerinden meşgul ediliyoruz. Asıl olanı kaçırmak için biz de daima ateşe odun taşımaktan imtina etmiyoruz. Her renk, her lisan, her kültür, bir ülkenin gökkuşağını zenginleştirmez mi? Kürtlerin kültürel, siyasal hakları, kimlikleri üzerindeki baskı, sadece bir kesiti değil, bir ülkenin vicdanını da yoran bir tartı oluşturmuştur. Bakınız İsrail devletinin taarruzları karşında milyonlarca Yahudi devletlerine karşı sokaklarda barış diye bağırdı. Küçümsenen, dışlanan Yahudi halkı dünyaya örnek ve vicdanlı olmayı hatırlattı. Ülkede savaşın durması için Türkler ve kendini Türk zannedenler ne yaptı? Hiç. Savaşı daha büyütmek için askerleri inanılmaz konfor alanları yarattılar. Kutsadılar, alkışladılar, önünde diz çöktüler. Bugün, Kürtlerin talepleri, sırf kimliklerini, lisanlarını, kültürlerini yaşatma değil; tıpkı vakitte bu topraklarda eşit yurttaşlar olarak kabul edilme dileği daima “terör”le kumpaslarla püskürtüldü. Şairlerimiz özgürlüğe hasret gözlerini yumdular. Arjen Arî’de özgürlük hasretiyle çok erken yaşta ortamızdan ayrıldı. Geçen hafta vefatının yıl dönümüydü.

Arjen Arî [1956–2012], Kürt edebiyatının derin, güçlü kalemlerinden biri olarak, acının ve direnişin sesiydi. Şiirleri; esaslı bir kültürün izlerini, dağların yalnızlığını, sürgünün soğukluğunu, özgürlük için çarpan yüreğin sıcaklığını yüzünde taşırdı. Onun dizeleri, sadece Kürt halkının değil, yeryüzünün her köşesinde ezilen, kendine bir ses arayan tüm insanların ortak müziğiydi. Arjen Arî’nin Şiir Dünyası: Lisanın ve Yüreğin Yankısıdır. Arjen Arî, sadece bir şair değil, Kürt halkının tarihini, kültürünü, varoluş uğraşını şiirleştiren bir ozandı. Şiirlerinde, lisanı silaha değil, sevgiye dönüştüren bir dokunuşu daima vardı. Kürtçenin naif, yürekten gelen tınısını özlemleriyle örüyordu. Arî’nin yapıtları doğup büyüdüğü toprakların hüzünlü görünümünü yansıtırdı, direnişinin çetinliğini imlerdi.

Bazen bir dağ başında yankılanan bir çığlık, bazen bir köy meskeninde fısıldanan bir dua üzere duyulurdu. Dizeleri Kürt halkının yaşadığı acıları, göçleri, sürgünleri, kayıpların öykülerini incelikle işler ama bu acıdan sadece bir yas değil, birebir vakitte güçlü bir dayanışma doğar; bu dayanışma onun dizelerinin derin dokusunda kendini gösterir. Şiir dünyasında tabiat, beşere şartsız bir yoldaş üzeredir; dağlar, vadiler, rüzgârlar, halkının sessiz çığlığını taşırdı. Arî’nin şiirlerinde tabiat, yalnızca bir art plan değil, adeta bir karakter üzere karşımıza dikilir. Dağlar, köyler, toprak, su… Bu öğeler, Kürt halkının kimliğinin de ayrılmaz bir modülüdür.

Özellikle dağlar, onun şiirlerinde hem bir sığınak hem de bir imtihan alanı olarak çıkar karşımıza. Kürt kültüründe dağlar, özgürlüğün ve direnmenin simgesidir. Arjen Arî de bu simgeleri alır ve yüceltir. Yapıtlarında dağ, birebir vakitte şanlı bir yalnızlığın sembolüdür; halkının yalnız bırakılmışlığının, dünyanın geri kalanına haykırdığı sessiz bir çığlık. Rüzgârın uğultusunda bir direniş, kar tanelerinde bir hüzün var. İnsan ruhuna ayna olur; toprağın yalnızlığı, halkının yalnızlığı ile birleştirirdi. “Bu toprağın tuzu, kanımdır” der üzeredir her dizesi. Arjen Arî’nin şiirlerinde iki ana motif: acı ve umut. Acıyı saklayıp sırf umudu yazmaz; acıyı umuda çevirmeyi de bilir, ona farklı kıyafetler giydirirdi.

Zorluklar karşısında yine ayağa kalkma gücünü bulmaya bir davettir sesi. Güya her sözcük, yitip giden bir jenerasyonun anısını fısıldar. Lakin bu, geçmişe ağıt yakmak değil, geleceğe dair bir inançtır. O, acının kaçınılmaz olduğunu lakin umudun da her vakit elimizde olduğunu hatırlatırdı. Lisanı, bu yüzden hem kırılgan hem de güçlüdür. Ritmik yapısıyla adeta bir müzik söyler. Kürt halk ezgilerini, dengbêjleri içinde barındırır. Şiirlerinde lisan, bazen alçak bir tonda fısıldar, bazen ise bir direniş stran’ı üzere dağlarda yankılanır. Arî’nin dizelerinde, müzik kadar sessizlik de kıymetlidir. Arjen Arî şiiri okurken, bazen bir an için durur ve o sessizliği duyarsınız. O sessizlik, kaybolmuş öykülerin, anlatılmayan acılardır. Şiirleri, sadece Kürt halkına değil, ezilmiş, sessizleştirilmiş, yok sayılmış tüm halklara bir davet niteliğindedir. Bu yüzden, Ari’nin dizelerini okumak, tıpkı vakitte bu halkların sesini duyabilmektir. Dizeleri, baskılara, zorluklara karşın direnmenin hoşluğunu anlatır. Dizeleri bir halkın susmayan çığlığıdır. O vakit yazımızı şu dizelerle bitirelim:

çavên min bide, generalê min/gözlerimi ver generalim

tu çavên min bide ji kerema xwe/lütfen gözlerimi ver bana

te du çav hene generalê min/iki gözüm var generalim

min ew winda kirin û du destên xwe/onları kaybettim ve iki elimi

Ez Göğüste te me, generalê min/ben senin Mehmed’inim generalim

te ez şandim şer û te negot min/savaşa sen gönderdin ve sormadın

şerê ku tu diçiyê çavan jî dixwe/güttüğün savaş gözleri de yiyor