Kritik müdahaleler: Bilim, Değerler ve Politika

Ozan Başdaner – Hüseyin Deniz Özcan

Türkçe literatürde Weber metodolojisine ait kitapların sayısı bir elin parmaklarını geçmez. Meğer Almanca metinlerin yanı sıra İngilizcedeki Weber külliyatı bile bariz bir ivmeyle birikerek Weberyan bir Babil Kulesi inşa edilmesine katkı sunmaktadır. Kimi yorumcular Weber’in kendi ikincil literatürünün gölgesinde kaldığından yakınırken bazıları Weber’in dağınık, polemikçi, kılı kırk yaran metinlerindeki karmaşayı anlamanın bundan öteki bir yolu olmadığını savunur. İşte ‘Bilim, Kıymetler ve Politika’ bu çatallanmanın eşiğinde durur. Bir yandan, Weber’in yayımlanmış metinlerini, mektuplar, derkenarlar, göz gerisi edilmiş notlar ve kelamlı tartışmaların ışığında, bütünlüklü bir görüntü olarak tekrar inşa ederken; öteki yandan, diğer büyük Weber yorumcuları ile yürüttüğü tartışmada kendi özgün pozisyonunu belirginleştirir. Münasebetiyle, bu kitap halihazırda zayıf olan Türkçe literatür için kusursuz bir pusula fonksiyonu görmektedir: Hem Weber’in orjinal metinlerinin okunmasına yardımcı olur hem de ikinci literatürdeki aşikâr başlı yorumların eleştirel bir haritasını oluşturur.

Peki lakin Weber okurunun bu türlü bir pusulaya hakikaten de muhtaçlığı var mıdır? Toplumsal bilim metodolojisi ve mantığına ait metinler, Weber’in vefatından sonra eşi Marianne tarafından derlenerek, Weber’in kendisinin asla kullanmadığı ve kullanmayacağı Fichteci bir başlık altında- “Wissenschaftlehre” (Bilim Öğretisi)- yayımlanır. İngilizceye ise sözün bu lisandaki biçimsel çağrışımları dikkate alındığında, Weber’in gayeleriyle bir defa daha bütünüyle örtüşmeyen “Metodoloji” ismiyle aktarılır. Sorun şimdi metinlerin isimlendirilmesi etabında bile gösterir kendisini. Üstelik bu metinler, devrin entelektüel ethos’una ilişkin isim ve kavramlara aşina olan bir okuru varsaydığı için epey karmaşık eleştirel müdahalelerle doludur. Ve hepsinden kıymetlisi, Weber’in metinleri, Alman ideolojisinin 19. yüzyılın ikinci yarısında girdiği “kimlik krizi”ni çözme vaadinde bulunmuş ve tam da bu vaadi yerine getiremediği için bugün unutulmaya yüz tutmuş felsefi bir okulun (Neo-Kantçılık) temsilcilerinden olan Heinrich Rickert’in ortaya attığı “değerler felsefesi” terminolojisi uyarınca yazılmışlardır. Hal bu türlü olunca, üstte sorduğumuz soruya verilebilecek tek bir karşılık var üzere görünmektedir: Evet; Weber’i okuyabilmek için böylesi bir kılavuza gereksinim vardır.

Bilim Pahalar ve Siyaset: Max Weber’in Metodolojisi, Hans Henrik Bruun, Mütercim: Özge Tuncer ve Ozan Başdaner ,496 syf., Livera Yayınevi, 2024.

ELEŞTİRİ

Elbette tüm bu dağınıklık Weber’in kanısında bir süreklilik olmadığı manasına gelmez. Tersine bu kargaşayı katederek bir ortada tutan ve tüm metinlerde tekrar eden bariz bir leitmotiv bulunur: Tenkit. Toplumsal bilimler alanında üretilen bütün teorilerin gerçeklikle ilgisinde sınanması gerektiğini düşünen Weber, gemisini iki tehlikeli ucun ortasında incelikle yürütür: Bir yandan, kavramlara gerçeklik atfederek onları şeyleştirenlerin acımasız eleştirisini verirken; öbür yandan, tecrübesi kavramlardan uzaklaştırarak bilgiyi gizemlileştirenleri (mystification) tenkidin maksadı haline getirir. Kavramların gerçeklikle münasebetine dair kendi tavrı ise politik içerimleri de olan daimi bir epistemik teyakkuz halidir. Ama Weber kendi anlayışını mumyalanmış formüllerle biçimsel olarak tanımlamaya yanaşmadığından, okur Weber’in yaklaşımıyla lakin aktifliği içerisinde karşılaşabilir. Bu metodolojiye lakin Weber’in yürüttüğü fiili tenkitler esnasında tanıklık edilebilir.

Zaten Weber’in kendisini de gölgede bırakan devasa literatürü kışkırtarak oluşturan tam da budur: Terminolojik, meyyit bir kabuğun altında şiddetle hareket eden fikrin huzursuzluğu hangi yorumcunun iştahını kabartmaz ki? Bu cezbedici kışkırtmaya karşın; nadiren tanımlanan kavramlar, yarıda bırakılan felsefi tartışmalar ve düşünsel sıçramalarla örülü bu metinlerin anlaşılıp yorumlanması hiç de kolay değildir. Bu yüzden yorumcuların bazen kolaya kaçtığı da olmuştur: Weber metodolojisini Rickert, Dilthey, Nietzsche ve hatta Marx üzere isimlerle ilişkilendirerek ya da “yöntem kavgası”, öznelcilik-nesnelcilik düalizmi, pozitivizm-tarihselcilik tartışması üzere çok genel bağlamlara yerleştirerek okurlar. Kendi içlerinde anlaşılır olan bu teşebbüslerin Weber’i tanınmaz hale getirmek üzere bir riski de vardır.

Hans Henrik Bruun’un tek sıkıntısının ise Weber’in yüz çizgilerini okur için olabildiğince tanınır hale getirmek olduğu söylenebilir. Bu kitabın literatürdeki ayrıksı yeri Weber’den kalan metinleri iğneyle kuyu kazarcasına deşerek, “yaratıcı yanlış yorumlar”ın kusurlarını gözler önüne sermesinden kaynaklanır. Bilim ile kıymetler ortasındaki bağlantının içerimlerini bu doğrultuda, mümkün tüm seviyelerde ele alır: Kıymet bağımsızlığı, bedel alakası, kıymet yorumu ve ülkü tipler. Sözgelimi, kıymet bağımsızlığı önerme mantığına indirgenen “olgu”-“değer” ayrımından çok daha fazlasıdır: Bilimin dünya görüşü ortaya koyamayacağı manasına gelir ve insanların hayatına değgin büyük sorunların teknik tartışmanın konusu yapılmamasını telkin eden eleştirel bir müdahaledir. Demek ki pozitivist Weberyanların düşündüğünün bilakis, Weber sırf bilimin kıymetlerden bağımsızlığını değil, pahaların de bilimden bağımsızlığını ortaya koymaktadır. Kitabın bir başka özelliği, Weber’in metodolojik metinlerinde yer almayan tabirlerin (değerleme, kıymetlendirme, bedel yargısı, paha yorumu gibi) ayrımlarını hayli berrak bir halde ortaya koyarak birçok karışıklığı gidermek için elverişli olmasıdır.

Hans Henrik Bruun, ‘Bilim, Pahalar ve Siyaset: Max Weber’in Metodolojisi’nde içerilen tüm bu kritik müdahaleler sayesinde, Türkçede hâlâ pozitivizm-hermeneutik ikiliği ve Marx-Weber tersliği üzere elli yıl öncesinin tartışmalarıyla anılan Weber metodolojisine taze ve güçlü bir soluk getirme tezinde.

1. Bilim, Pahalar ve Siyaset halihazırda zayıf olan Türkçe literatür için harika bir pusula fonksiyonu görmektedir: Hem Weber’in yepyeni metinlerinin okunmasına yardımcı olur hem de ikinci literatürdeki muhakkak başlı yorumların eleştirel bir haritasını oluşturur.

2. Weber’in metodoloji yazılarının bizim için taşıdığı kıymet, bunların diğer düşünürlerin sistemlerine uymasındansa, düşündürücü ve yaratıcı bir formda ilerlemelerinden ileri gelir.

3. Weber’in metodolojisi: ideoloji mi, bilim mi, yoksa ikisi birden mi?